Een Zilveren Molenbeker

De molenbeker dankt zijn naam aan de standerdmolen die op de kelk gemonteerd staat. Een molenbeker is een vorm van een ‘drinkuit’, een zilveren of glazen beker die geen voet bezit, maar in plaats daarvan een beker heeft die men omgekeerd op tafel kan zetten. Een ‘drinkuit’ kan allerlei vormen hebben en diende in één keer opgedronken te worden. Een ‘drinkuit’ had tot doel de drinkers aan te sporen meer te drinken dan ze konden verdragen.

Heij! Zoo draait de Meulen, de wijn komt van Keulen, van Keulen komt de wijn, laat ons drinken en vrolijk zijn

De basis van deze molenbeker wordt gevormd door een klokvormige kelk met een gladde drinklip. De kelk is rijk gedecoreerd met gedreven bloemen, fruittrossen en bladeren tussen bandwerk op een deels gematteerde ondergrond. Op de beker staat een cilindrisch tussenstuk met een bolle bovenkant, waarop drie open voluten staan die het molenhuis dragen. De romp van de molen is met een naturalistisch gegraveerd patroon van planken gedecoreerd. De wieken zijn met een as verbonden met de wijzers die op de wijzerplaat aan de achterzijde van het molenhuis zitten. Onder de wijzerplaat is een blaaspijp en een trap gemonteerd, waar een molenaar vanaf loopt. In de deuropening en achter het raamkozijn zijn nog twee figuren aangebracht. Op de nok van het dak zit een vogel. Aan de achtergevel is een ornament aangebracht waar een vlag aan zit.

Daar moet op gedronken worden!

Al eeuwenlang speelt drank een grote rol in onze samenleving. Op feesten, partijen, begrafenissen, bestuursmaaltijden en andere sociale bijeenkomsten, iedere gelegenheid werd aangegrepen om te proosten. Met name de elite liet geen kans onbenut om de glazen, bekers of pullen tevoorschijn te halen. Dat men in de 17de eeuw flink kon drinken is vaak te zien op de vele schilderijen van rijke buitenpartijen, schuttersmaaltijden, interieurscenes uit herbergen en boerenkermissen. Dagelijks werd de dorst door jong, oud, arm en rijk gelest met dunbier, een licht alcoholisch verdund bier. Water was vaak dusdanig vervuild dat het niet veilig was om te drinken. . De gewone man dronk ook vaak brandewijn. Alleen de bemiddelde mensen konden zich exotische en dure zoete wijnen permitteren, die uit de Rijnlanden, Bordeaux of de Loire werden geïmporteerd.

Drankspelen

Bij feestelijke gelegenheden waren drankspellen favoriet. Naast pronkbekers en gewoon drinkgerei verschijnen er vanaf het einde van de 16e eeuw verschillende snakerijen of schertsbekers. Het zijn bekers die een verassings- of spelelement hebben en vaak een beroep doen op de inventiviteit of behendigheid van de gebruiker. Naast dobbelbekers, Jungfraubechers, drink-uits en het Hansje in de Kelder ontstonden er aan het eind van de 16de eeuw ook molenbekers.

Spelregels

De molenbeker werd al snel een razend populair drankspel in de Nederlanden. Om het spel te spelen draaide men de beker of kelk om zodat deze met wijn gevuld kon worden. Dan moest men door het pijpje blazen zodat de wieken van de molen en de wijzers van de klok gingen draaien. Vervolgens moest men de inhoud van de beker ad fundum opgedronken worden, voordat de wieken en de wijzer van de klok tot stilstand kwamen. Lukte dit niet, dan gaf de wijzer een cijfer aan. Vooraf werd bepaald wat de cijfers betekenden. Dat kon zijn hoeveel glazen er voor straf gedronken dienden te worden, maar er waren talloze variaties denkbaar. Degene die als eerste afhaakte, verloor. Tijdens het spelen van dit spel zong men het rijmpje ‘Heij! Zoo draait de Meulen, de wijn komt van Keulen, van Keulen komt de wijn, laat ons drinken en vrolijk zijn’.

Een duur spelletje

Alleen de elite, de rijke burgers, de aristocratie, de gildes en stadsbesturen konden dit soort kostbare bekers betalen. Molenbekers komen al vroeg in kunstkabinetten van vorsten en prinsen voor. Ook Johannes Maurits, de Prins van Oranje, had een gegraveerd glas uit 1595 met een zilveren molen uit 1585 in zijn collectie, ter herinnering aan zijn benoeming als markies van Bergen-op-Zoom. Vroege zilveren en vergulde exemplaren uit de 16de eeuw waren vaak afkomstig uit de Duitse edelsmidcentra Neurenberg en Augsburg. Vanaf het derde kwart van de 16de eeuw komen ze met name uit Antwerpen. In de 17de eeuw worden molenbekers ook in de Noordelijke Nederlanden razend populair en werden ze op veel plaatsen vervaardigd. Tot aan de 18de eeuw blijven ze in gebruik en zijn er van Vlaanderen tot aan Polen voorbeelden te vinden.

Een bijzonder voorwerp

Hoewel in de 16de- en 17de eeuw het molenbekerspel in de lage landen bijzonder populair was en er vele molenbekers geweest moeten zijn, zijn er ook vele exemplaren gesneuveld. Waarschijnlijk al tijdens het gebruik in de 17e eeuw, vooral naar mate er meer alcohol genuttigd was. Als het spel met de molenbeker al meerdere ronden gespeeld was, werd men steeds minder voorzichtig. Slechts 64 overgebleven exemplaren uit de Noordelijke Nederlanden zijn tot nu toe bekend. Een deel daarvan bestaat uit een zilveren molen met een glazen kelk en een deel is, net als dit exemplaar geheel uit zilver vervaardigd. De beker van Jan Diamant is het enige bekende exemplaar uit Haarlem. De molenbeker van Jan Diamant vertoont in vorm en uitvoering opvallend veel gelijkenis met de bekers van Gerrit Valck (1591-1672) , een bekende Amsterdamse specialist in gegoten en gedreven dobbel-, huwelijks- en molenbekers, van wiens hand nog negen molenbekers bekend zijn. Valck liet zich inspireren door modelprenten van Paulus II Flindt, een Nürnberge goudsmid en graveur uit de periode 1593-1618. Vooral een serie uit 1594 sluit nauw aan bij de motieven en uitwerking van Valck.

Jan Diamant

De Haarlemse zilversmid Jan Diamant werd in 1633 geboren als zoon van Hans Diamant en Metje Arents. Hij kwam uit een familie van zilversmeden. Net als zijn vader Hans, zijn oudoom Pieter van Quickelenbergh en zijn oom Michiel van Valckenborgh gaat ook Jan het vak in. Hij trouwt in 1656 met Magdaleentje Abrahams en was in dat jaar woonachtig op Grootheiligland, een straat in Haarlem.